Abdurrahmân Sâmî Saruhânî Hazretleri

Kendi nakillerine nazaran, hadâset-i sinninden beri müdâvim-i zikr olup, bir gece âlem-i ma’nâda Fahr-i âlem sallallâhu aleyhi ve selem Efendimiz Hazretlerini rü'yet ile şeref-yâb olarak na’leyn-i şerîfini ihsân buyurduğu günden i'tibâren cezbe ve aşkı galebeye başlayıp bir mürşid taharrîsi sırasında işâret-i Peygamberî ile Çanakkale’de meşâyih-i Uşşâkiyye’den ve Âzâde Hazretleri sülâlesinden Ahmed Şücâeddîn Efendi’nin dâhil-i dâire-i reşâdeti olmuşdur. İlk mülâkâtı şöyle nakl ederler. Ahmed Şücâeddîn Efendi va'z ediyor imiş, hitâm-ı va'zda mülâkî olup elini öpdükte, "Oğlum Sâmî, ma’lûmâtım var, nasîbinizi vermeye ma’nen me’mûrum" buyurup, bey'at vermişdir. Dört sene sülûkda bulunup, Tarîk-i Uşşâkî’den icâze almışlardır. Esnâ-yı icâzetde tâc-ı şerîfin biraz yüksekçe dikilmiş olmasına karşı, şeyhi kabûl buyurup Sâmî Efendi’ye giydirmiştir. Sâmî Efendi, Hazret-i Mısrî’yi rü’yâda görüp, elinden asâsını alır görmesiyle, şeyhi bunu hasen ta'bîr ederek, "Oğlum, ben ümmîyim, senin icâze ismin Niyâzî'dir, tâcın Niyâzî Hazretlerinin tâcı gibi uzunca olmasında beis yoktur. O Hazret'in de uzunca idi" buyurmuşlar imiş.

Hazret-i Şeyh Kasımpaşa'daki Yahyâ Kethüdâ Dergâhı postnişînliğine tayîn edilmiş ve tekkeler kapatılıncaya kadar burada vazîfe yapmışdır. Bu vazîfeden aldığı maaşı hayır hasednâta sarf etmiş, geçimini elinin emeği ile karşılamışdır. Kendisi kimyâgerdir, kazancını misk imâl ederek temin etmişdir. Kimyâyı çok iyi bildiği gibi, ilm-i simyâda da yed-i tûlâ sâhibidir. Bu ilme dâir eserler telif etmiş ancak vefâtına yakın bir tarihde, ehil olmayanların eline geçer endîşesiyle hepsini imhâ etmişdir.

Sâmî Efendi Hazretleri, Arapça'ya ve Farsça'ya son derce vâkıdır. Hattâ her iki dilde şiirleri bile vardır. Arapça'ya vukûfiyetini gösteren diğer bir delil de meşhûr Kâfiye isimli kitaba bir şerh yazmış olmasıdır.

Ahmed Şücâeddin Efendi

Sâmî Efendi Hazretlerinin diğer bir husûsiyyeti de pek çok tarîkden mücâz oluşudur. Hüseyin Vassâf Efendi bu husûsu bizzat kendisinden şu şekilde rivâyet ediyor :

Sâmî Efendi, şeyhine hitâben, "Efendim, dîğer tarîkatlardan da sâhib-i silsile olsam, müsâade buyurulur mu?'" istîzânına cevâben "Salâhî Efendimiz Hazretleri de cem' etmişdir. Esnâ-yı sülûkda olamazdı, ba'de’l-icâze muhayyersin" yolunda müsâadede bulunmalarıyla dîğer tarîklerden de ayrı ayrı mazhar-ı icâze olmuş olduğunu hikâye etdi.

Yine Hüseyin Vassâf Efendi, Hazret-i Şeyh'in icâze aldığı turuk-i aliyye ve meşâyihini şu şekilde beyân ediyor :

Hazret-i Şeyh, "Küllü't-tarîk tarîki Muhammediyye" düstûrunu kabûl eden yani turuk-ı aliyyenin hepsini hak yol bilen kâmil bir mürşiddir. Nitekim şu nutk-i şerîfinde de bunu dile getirmişdir : 

Dîdemiz giryân sînemiz sûzân
Rûhumuz hayrân Halvetîleriz

Cismimiz büryân derdimiz dermân 
Aşkımız burhân Celvetîleriz

Sırr ile seyrân şevk ile devrân
Ederiz her ân Kâdirîleriz

Mahremiz zâre bülbülüz yâre
Hârız ağyâre Rıfâîleriz

Bizdedir halvet yâr ile ülfet
Bulmuşuz vuslat Dussûkîleriz

Zikrimiz esmâ fikr-i müsemmâ 
Seyr-i "ev ednâ" Bedevîleriz

Hakk'ı çün bulduk nûr ile dolduk
Aşkla yoğrulduk Şâzelîleriz

Ölmeden öldük sonra dirildik 
Uçmağa girdik Mevlevîleriz

Hayy ü bâkîyiz Dost müştâkıyız 
Aşka sâkîyiz Nakşîleriz biz

Bizdedir Âdem İse'bni Meryem
Hem ism-i a'zam Bayrâmîleriz

On iki seyrân ideriz her ân
Ma'nâda sultân Vefâîleriz

Âşık-ı cânân mahrem-i irfân
Fakr ile pinhân Bektâşîleriz

Vahdete vâkıf kesreti sârif
Kenz-i ma'ârif Şa'bânîleriz

Sâmî ko halkı ara bul Hakk'ı
Yoludur aşkı Uşşâkîleriz

Halvetîyem kesretim vahdet ile pinhân olur
Celvetîyem vahdetim kesret ile 'ummân olur

Kâdirîyem sırr-ı kudret sırrıma eyler zuhûr
Nakşibendem nakş-ı kalbim külle yevmin şân olur

Şâzelîyem kim harîm-i hazretin seyyârıyem
Bedevîyem sırr-ı vahdet sırrıma feyzân olur

Hem Rufâ'îyem bana semm-i nüfûs etmez eser
Sırr-ı Bektâşem dilimde on iki seyrân olur

Câmi'-i na't-ı celâl vasf-ı cemâl Bayrâmîyem
Hem Düsûkîyem ki vahdet-i şems-i dil tâbân olur

Sünbülîyem sünbülistân-ı hakîkat nisbetim
Sırrı-ı Şa'bânem ki cezb-i Hakk'a dil mestân olur

Mevlevîyem kim külâh-ı istikâmet lâbisem
Ravza-yı hadrâ-yı dil dil-besteye 'atşân olur

 Feth edüp sırr-ı Sinân ile kal'a kâf-ı kesretden
Şems-i Nûreddîn'de dil şerefinde ufk-ı cân olur

Hep tarîkat sırrını lâbis olur sırrım gehî
Gâh vahdet bahrına gark cümleden 'uryân olur

Almışım bu nisbeti şeyhim Şücâaddîn'den
Nisbet-i kudsiyyesi mecmu'a-i pîrân olur

Cümle pîrân sırrını Sâmî Niyâzî bir bilüp
Pîr-i Uşşâkî'de bul 'aşkı bulan sultân olur

Abdurrahman Sâmî Efendi Hazretleri irşâdını Halvetiyyenin bir şubesi olan Uşşâkiyye usûlune göre yapar. Zor günlerde bile zikir meclislerini küşâd eder. Camilerde yatsı namazından sonra el ayak çekildikten sonra zikir meclislerine devam eder. Kendisine korkup korkmadığı sorulduğunda, "Bize bu vazifeyi şahıslar vermediler ki şahıslar istedi diye terk edelim" der. Tefsîrden hadîse, akâidden edebiyâta kadar pek çok sahada eser veren Sâmî Efendi'nin en önemli eserlerinden birisi de "Evrâdü'l Mukarrabîn" adını verdiği ve haftanın her günü için husûsî olarak tanzîm ettiği evrâdıdır. 

Tekkelerin kapatılmasından sonra Sâmî Efendi Hazretleri için zor günler başlamış. Yaşının genç olması, başda İstanbul ve Ege olmak üzere bağlılarının ve sevenlerinin çokluğu, takibi için yeterli bir sebeb olarak görülmüşdür. Menemen hâdisesinde serhalîfesi Bekir Sıdkı Visâlî ile beraber tutuklanırlar. Altı ay tutuklu kaldıkdan sonra berâat etmelerine rağmen artık bir kere mimlenmişlerdir. Hem Şeyh Sâmî Efendi hem de Bekir Sıdkı Efendi hayatlarının sonuna kadar takibât altında tutulmuşlardır. Osmanlı dersiâmı olması hasebiyle kayd-ı hayât şartıyla vâizlik yapabilme hakkı verilmişken, bu hakkı da gasb edilmişdir.

Menemen hâdisesi sırasında cereyân eden ibretlik bir hâdiseyi Mürşid-i Azîzim Muzaffer Efendi Hazretleri şöyle anlatmışlardı :

Menemen hâdisesinde mahkeme hâkimlerinden biri Efendi Hazretlerinin mürîdlerinden birinin dâmâdı imiş. O dervîş hâkim olan dâmâdının Efendi Hazretlerine yardımcı olacağını söylemiş. Bir bakıma tesellî vermek istemiş. Mahkeme günü gelmiş, duruşma başlamış. Duruşmada, Efendi Hazretleri kânunlara aykırı hiç bir hareketi olmadığını beyân edince, gûyâ tanıdık olan o hâkim, "Bunları darağacında anlatırsın" demiş. Efendi Hazretleri celâllenerek, "Evlâd! Ulemânın eti zehirlidir, ısıran kelb ölür" buyurmuşlar. Bir müddet sonra suçsuz bulunarak tahliye olunca o mürîdi kendisine geçmiş olsun ziyâretine geldiğinde sormuş, "Efendim, bizim dâmâdın size bir faydası oldu mu?" demiş. Hazret-i Şeyh, kemâl-i nezâketinden dolayı "Evet oldu" dedikden sonra "Kendisi şimdi ne yapıyor, nerede?" diye sormuşlar. "Sizin mahkemenizden üç dört ay sonra barsağında bir yara çıkdı, sizlere ömür oldu Efendim" demesin mi!

Şurası da çok câlib-i dikkatdir ki, Hazret-i Şeyh, Menemen hâdisesinde altı ay kadar haksız yere hapis yatdığı hâlde, Atatürk aleyhinde hiç konuşmamış ve başkalarının da konuşmasına müsaade etmemişler. "Atatürk bu ülkeyi kurtardı, aleyhinde konuşmayın" buyurmuşlar.

Hazret-i Şeyh, az sayıda dervîşi ile, vaktinin çoğunu sohbet ve ibâdetle geçirmiş ve nihâyet 1934 senesinde bir gece beklenmedik şekilde vefât etmişdir. Kabr-i Şerîfi Edirnekapı Şehidliğinde Mısır Tarlası olarak isimlendirilen bölümdedir. İrtihâlinden birkaç gün önce kabri hakkında nasıl vasiyyet etdiğini ve ne şekilde vâsıl-ı dîdâr olduklarını, o vakitler pek genç olan son dervîşi, Mürşid-i Azîzim Muzaffer Efendi Hazretleri şöyle anlatmışlardı :

Vefâtı da şöyle oldu. Babam gibi sevdiğim için, bir gün bana dedi ki, günlerden Cuma günü idi, "sen ölürsen nereye gömülmek istersin?" dedi bana. Halbuki kendi öleceğini söyleyecekmiş, tabii "ben öleceğim" dese, ben üzüleceğim, ağlayacağım filan. Bunu duyurmamak için bu şekilde benimle konuşuyor. "Sen ölürsen nereye gömülmek istersin?" diye soruyor. O yaşdaki bir çocuğa bu sorulur mu?. Ben dedim ki, İstanbul'da Halebî diye büyük bir âlim var, hep âlimler onun etrâfına gömülürler. "Ben ölürsem oraya gömülmek isterim" dedim. Bana dedi ki, "Beni sakın oraya gömmeyin" dedi. "Beni, Mısır Tarlası var, onun kenarına gömün" dedi. "Çünkü ben kötü bir adamım, Allah bana kabirde azâb ederse, ordaki halkı ben incitmeyeyim yani onlara eziyet cefâ etmeyeyim" dedi. "Beni nereye gömeceksiniz? diye tekrar bana sordu. Ben dedim ki, "Mısır Tarlasının kenarına gömülmek istiyorsunuz siz" dedim. Halbuki o bana vasiyet ediyormuş, ben onun vasiyet etdiğini bilmiyorum. "Namazımı Fâtih Camisinde kılarsınız, bana şunu yaparsınız, bunu yaparsınız" filan dedi. Cuma günü bunları söyledi, Salı günü akşam vefât etdi ve Çarşamba günü defn etdik biz onu. Anladım ki ben o vakit, Efendi bana vasiyet etmişdi. Eğer deseydi ki "ben öleceğim", ben üzülecekdim, ağlayacakdım. Beni üzmeden, ağlatmadan, vasiyetini yapdı.

Muzaffer Efendi Hazretleri Hazret-i Şeyh'in vefâtı hakkında da şöyle buyurmuşlardı :

Vefâtları Salıyı Çarşambaya bağlayan gece Yatsı namazında vukû buldu. Sabah erken ilk ben kendilerini ziyârete gitmişdim. Seslendim cevap veren yok, kapı açıkdı, içeri girdim. Efendi Hazretlerini secdede teslîm-i rûh etmiş olarak buldum. Evde kimse yokdu. Bildiğim bütün büyüklerime haber verdim. Bütün defin hizmetlerinde bulundum. Hazret, sık sık secdede uyuyakalırlar, Vâlide Hanım'ın yanına gitmezlerdi. 

Muzaffer Efendi Hazretleri yine Hazret-i Şeyh'in cenâzesinde okumuş olduğu âyetler hakkında da şöyle buyurmuşlardı :

Fakîr, o zaman Arapçayı yeni öğrenmeğe başladığımdan, okuduğum âyet-i kerîmelerin ma'nâlarına vâkıf ve âşinâ değildim. Fakat nasıl olduysa bilemiyorum cenâzesinde Sûre-i Fecr'in son âyetlerini okuyuverdim :

Muzaffer Efendi · Derdine Derman İsteyen Gelsin - Saba ilahi 

ESERLERİ 

Hazret-i Şeyh'in pek çok eseri vardır. Bu eserlerinden bir kısmı risâle şeklinde, bir kısmı da hacimlidir. Bazı eserleri yayınlanmış, bazıları yazma olarak kalmışdır. Yazma hâlinde kalan eserleri şunlardır :

1. Sırr-ı Tevhîd : Mürîdlerine hitâben yazılmı bir eserdir. 

2. Tefsîru'l-Kur'ân Tenvîrü'l-Beyân : Tefsîr ilmi hakkında Türkçe bir eserdir. Birinci mukaddimede, sûre ve âyetin tarifleri yapılmıştır. İkinci mukaddimede tefsîr ile te'vîl ıstılahları arasındaki farklar dile getirilmiştir. Üçüncü mukaddimede tefsîr ilminin konusu, faydası ve gâyesi işlenmişdir.

3. Hadîs-i Erbaîn : Dört bâbdan müteşekkil kırk hadîs derlemesidir. Birinci bâb, ezel ile ilgili hadisler, beş hadisden ibaretdir. İkinci bâb, ibâdetlerle ilgili hadisler, on altı hadîsden ibaretdir. Üçüncü bâb, muamelata dâir hadîsler, on hadîsden ibaretdir. Dördüncü bâb, "la yezâl" ile alâkalı hadîsler, dokuz hadisdir.

4. Tevcîhü'l-Âyati'l-Muhtelefi'z-Zâhir : Kur'ân'da birbirleriyle çelişiyor gibi görünen âyetlerin nasıl anlaşılması gerekdiğini açıklamakda ve gerçekde Kur'ân ayetleri arasında bir tenâkuz olmadığını göstermekdedir.

5. Düstûr-i Bedi' : İki fasıldan ibaretdir. Yukarıdaki eserinin biraz daha hacimlisidir.

6. Sırrı'l-Kadîr fî İlmi'l-İksîr : Kimya ilmi ile ilgili bir eserdir.

7. Kenzü'l-Âşıkîn : Hazret-i Peygamber'in bazı hadîslerini manzûm bir şekilde beyân etmekdedir.

8. Şerhu'l-Emâlî : Kelam ile ilgili 32 varaklık bir risaledir.

9. Şerhu'l-Kâfiye : İbn Hacib'in "Kâfiye"sinin şerhidir. Nahiv ilmi ile alakalıdır.

10. Fâtiha Sûresi Tefsiri : Bu sûre-i celîlenin tasavvufî bir tefsîridir. Eserin metnini de içeren yüksek lisans tezine bu bağlantıdan ulaşabilirsiniz.