Akl-ı Evvel Akl-ı Meâş Akl-ı Meâd

İsmâil Hakkı Bursevî Hazreleri buyuruyorlar ki :

'Ukûl, üç kısım üzeredir. Bir kısmı 'akl-ı evveldir ki, enbiyâ ve kümmel-i evliyânın 'ukûlü bu 'akılda dâhildir. Ve bir kısmı 'akl-ı evsatdır ki 'ukûl-i eflâkdir. Yâni eflâkde sâkin ve mütehayyiz olanların 'ukûlüdür. Muharrekât-i eflâk olsun, gayrıları olsun. Ve bir kısmı 'akl-o âhirdir ki 'ukûl-i cüz'iyyedir. Ve ekser-i nâsın 'aklı bunda dâhildir. Anın içün 'akl-ı cüz'î ve 'akl-ı me'âş derler, 'akl-ı küllî ve 'akl-ı me'âd demezler. Zîrâ 'akl-ı me'âd, nüfûs-i kümmelin 'aklıdır ki, 'akl-ı kudsîdir. Şol cihetdendir ki me'âd yalnız âhiret değildir. Belki mebde' olan me'âda dahi şâmildir. Anın içün kudsî denildi ki kuds, şevâib-i ta'ayyünât ve emsalinden tekaddes ve tetahhardır. Ve 'akl-ı me'âş, 'akl-ı me'âdın mukâbilidir ki, onunla umûr-ı dünyeviyye idrâk olunur. Nitekim 'akl-ı me'âd, umûr-ı uhreviyyeye ta'alluk eder. Pes umûr-ı dünyâ ile umûr-ı âhiret miyânında fark ne denli ise 'akl-ı me'âş ile 'akl-ı me'âdın dahi farkları böyledir.