Dönerek Yapılan Zikir

Cenâb-ı Hakk Sûre-i Zümer'in sonundaki, "وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ" âyet-i kerîmesinde meleklerin arşın etrâfında tavâf etdiğini beyân ediyor. Ârifler bu âyet-i celîlenin sırrını şöyle îzâh etmişlerdir.

Hakîkatde arş, insân-ı kâmilin kalbidir. O kalb ki tecelliyât-ı zâta mazhardır. Melekler her ne kadar ulvi varlıklarsa da Hakk'la aralarında perdeler vardır. Yani müşâhede-i cemâl onlara müyesser olmaz. Meleklerin müşâhedesi ancak insân-ı kâmil vasıtasıyla olur. Meleklerin arşı tavâfından maksad işte bu temâşâ içindir. Vaktiyle meleklerin Âdem'e secde ile emrolunmasının hikmeti de budur. Zîrâ Âdem halîfetullahdır, esmâ-yı ilâhîye mazhardır.

Dönerek yapılan zikrin, dünyâdaki misâli tavâfdır. Hacılar, Kabetullah'ın etrafında dönerek zikredeler Allah'ı. Makrokozmos tarafındaki misâli, gök cisimlerinin hareketleridir. Ortada bir yıldız ve onun etrafında dönen gezegenler bunu temsîl eder. Kezâ mikrokozmos tarafındaki misâli, atomun çekirdeği ve etrafında dönen elektronlardır. Hâsılı gerek enfüsde, gerek âfâkda, gerek Kur`ân'da tavâf ile zikir, dönerek Allah'ı zikretmek her ân cârîdir, olmakdadır. 

Söylemeden geçmeyelim, sôfîlerin devrân zikri de bu manâyı remzeder. Şeyh ortadadır, dervîşler onun etrâfında dönerek zikrederler.