Eski Ramazanlar

Efendim, o şeyde, Çekirge yolunda var. Çekirge yolunda onlara isnâd edilen iki kabir var. Hacivat'ın ve Karagöz'ün kabirleri. Zâten bidâyetde anlaşıldığına göre yani aldığımız, duyduğumuz, okuduğumuz, bize gelen haberlere göre, ilk defa Şeyh Küşterî bu Karagöz'ü ihdâs etmiş. Söylenmeyecek sözleri pâdişaha Karagöz vâsıtasıyla söylermiş. Yani rû-be-rû pâdişaha söylenmeyecek, arz edilmeyecek bir meseleyi, onu pâdişaha duyururlardı. 

* Efendi Hazretleri bize şeyi söyler misiniz, bu Ramazanlarda gufrân ayı olduğu için günahkâr, hapishâneden çıkmış, adam öldürmüş, katletmiş, gibi şeyler işlemiş kimseler, Ramazanlarda kendilerini affetirmek için câmilere, tekkelere,  meşâyihe, türbelere daha çok mu gelirlerdi?

Efendim, bunların hepsi, Receb Ayı tövbe ayı olduğu için, tövbe etmek isteyenler, Receb Ayında tövbe ederler ve bu tövbeyi de bir mürşid önünde yaparlardı. Yani mürşid eli tutarak yaparlardı. 

* Ramazan Ayında değil yani.

Hayır, Receb'de başlar hâdise. Fakat Ramazan'a hazırlıklı gelirdi. Çünkü Receb Ayında tövbe edecek ki, gözyaşı dökecek, Şabân ayında ekmiş olduğu tohum meyva verip Ramazan'da ekdiği meyvasını toplayacakdır. Şartı böyle olmuş. Tohum Receb Ayında ekiliyor, gözyaşıyla sulanıyor ve Ramazan Ayında meyvası alınıyor. Buna inanırlardı ve böyledir. 

Rumlar Ramazan'a hürmeten meyhâneleri tamâmen kapatırlardı. Ve alkolik olan zevât da katiyyen ağzına içki koymazdı. Bayram ertesine kadar. Meselâ eski devirde bazı içki meşrebi olan kimseler var, meselâ Bektaşîler ekseriya içki kullanırlar, Ramazan'a hürmeten ağza katiyyen içki konulmaz, ancak bayram ertesinden sonra içenler içerlerdi. Hıristiyanların elindeydi, meyhânecilikl ve umûmhânecilik .Şimdi müslümanların eline geçdi. O vakit müslüman, böyle meyhânecilik yapmazdı. Diyelim Mehmed isminde bir adam, Meyhâneci Mehmed, bu olacak iş değildi, olmazdı. Ve Hıristiyanlar da müslümanların itikâd ve îmânlarına  hürmet ederler. Oruç turmayan kimseler bulunabilirdi, inanmayanlar bunlar, fakat inananların itikâdlarına hürmet ederler, âşikâre oruç yemezlerdi. 

Büyük ağniyâ yani zenginlerin konakları, Ramazan'ın birinci akşamından itibaren açılır ve adamlar yollara çıkar, gelen geçen fukarâ-i müslimîni ellerinden tutarak, hânelerine yemeğe götürürlerdi. İş yemek yemekle bitmez yemekden sonra da diş kirası verilirdi. 

* Hattat Sâmi Efendi hakkında böyle bir şey anlatılır.

Fakîr, başka bir şey anlatacağım. Zeynep Hanım, hastahâne sâhibi, Sultan Azîz'i evine davet etmişdir. Sultan demiş ki, "Diş kirâsı isterim ama" demiş. "Hay hay pâdişahım" demişdir. Sultan Abdülazîz gelmiş, orada iftar etdikden sonra Zeynep Hanım hazînesinde ne kadar mücevherâtı varsa, hepsini bir tepsiye doldurmuş, üzerine de bir Kur`ân-ı Kerîm, Kazasker Mustafa İzzet Efendi'nin yazmış olduğu bir Kur`ân-ı Kerîm'i koymuş, sultanın önüne götürmüşdür. Sultan, Kur`ân-ı Kerîm'i diş kirâsı olarak almış, diğer huliyyâtı Zeynep Hanım'a hediye etmişdir. 

Gene bunun gibi anlatacağım şeyler var. Bazı hattatların yazdığı Kur`ân-ı Kerîmler ve tesbihçilerin yapdığı tesbihler. Meselâ bir tesbihçi, senede beş tâne tesbih yapardı, bunu Ramazan'a saklardır. O devirdeki bulunan zenginler ve yüksek vükelâ, vâliler, paşalar, gelir tesbihçiye, "Bir şey var mı?" diye sorar, o da yapmış olduğu beş tesbihi çıkarır, "Şunları yapdım" der, çıkarır gösterir, onlara mukâbil, o adamın bir sene yiyecek nafakasını verir, rahat rahat.

* Sanatkârı desteklemek için değil mi?

Tabii, elbet. Gene her hangi bir kimse de böyle yapardı. Meselâ saray aldırırdı ekseriya. Saray, sadrazamlar, paşalar, yüksek zevât böyle, tesbih, Kur`ân-ı Kerîm, Delâil-i Hayrât, eski kitâblar, büyük zevât gelirse hânelerine, onlara diş kirâsı olarak tesbih verilir yâhud bir yazma Kur`ân-ı Kerîm verilir, bu şekilde diş kirâsı verilirdi. Fukarâ-i müslimîn giderse onlara herkes durumuna göre, üç altın, beş altın, üç mecidiye, beş mecidiye. Ama bu, o gün için çok büyük para. Yani bugünün parasıyla kıyâs edersek küçük görünecek ama o gün için büyük para. Fukarâya bu şekilde tevdi edilirdi. Gene Ramazan'ın bidâyetinde zenginler, zekâtlarını bir tarafa çıkarırlar ve mahallede bulunan fukarâya Ramazan'ın birinde tevdi ederlerdi ki verilen zekâtlarıyla onlar nafaka alsınlar ve o nafakayla oruç tutsunlar diye. Böylece fukarâ-i müslimînin gözyaşı silinirdi. Bu böyle zenginlerin âdeti. On beşinden sonra, bütün müslümanlar kapılarını birbirlerine açarlar, dostlarını davet ederler, karşılıklı iftar verilirdi ve bir bayram havası eserdi. Bu ne bir kelimeyle tarif edilir, ne yazıyla yazılır. Ancak görmek lâzım ve tatmak lâzımdı.

Veli Efendi nâmında bir kubbe vezîri var, zengini ağniyâdan ve aynı zamanda çok nüktedân bir adam.

* Kubbe vezîri? 

Yani saraya gidip geliyor, kurenâdan, pâdişahın kurbiyyetinde bulunan bir zât. Bu zât-ı muhterem, zengin olmasına rağmen, eli çok bol ve çok şakacı, nüktedan bir adam kendisi. Üsküdar tarafından İstanbul'a geçerken kayığıyla, bakmış bir hocaefendi, molla efendi, üstü başı eskice, başında sarığı eski, cübbesi eski filan, iskele kenarında duruyor. Kayıkçıya demiş ki, "Seslen hocaefendiye" demiş, "İstanbul'a gidiyoruz, buyursun, onu da götürelim. Para almayalım deyince hoca gelir" filan demiş. Kayıkçı seslenmiş, hoca "Hay Allah râzı olsun" demiş, kayığın baş tarafına binmiş adam. Tabii kayık saltanat kayığıdır, bir vezir kayığıdır. Veli Efendi demiş ki, "Hocaefendi, başda oturmakla olmaz, arkaya gel, yol konuşa konuşa biter, borç ödeye ödeye" demiş. Hocayı yanına almış 

"Hocaefendi, nereden gelip nereye gidiyorsun?" demiş. "Valla, konakları çıkdım" demiş, "Çamlıca'ya. Oralarda kendime bir Terâvih kıldıracak konak aradım". Çünkü konaklarda yetmiş seksen kişi bulunurdu. Seyisler, tayalar, köleler, aşçılar, yetmiş seksen kişi yani, bir konakda. Onun için konağa bir imam lazım, Terâvih kıldırmak için ve halka dînini diyânetini öğretmek için bir adam getirmek lâzım. "Yaaa öyle mi?" demiş Veli Efendi de, "Ne oldu?". "Yer bulamadım, dönüyorum. Müteessîrim" filan demiş. "Yâhu biz de bir hoca arıyoruz, konakda Terâvih kıldırmak üzere, iyi olacak hastanın doktor ayağına gelirmiş, haydi çevir kayığı" demiş. Hocaefendi, "Öyleyse ben bir eve gideyim, haber vereyim" demiş. "Yok" demiş, "sen bana evin adresini ver, ben senin evine haber salarım" demiş. 

Hocayı getirmişler köşke, hoca nâçâr râzı olmuş. Kendisine bir oda göstermişler. Eski bir hasır. Rutûbetli bir oda. Vezir köşküne hiç yakışmayacak bir oda. Bir testi su. "Hocaefendi sen burada biraz dur" demişler, "biz sana bir oda açacağız, oda açılıncaya kadar sen burada meks et, kal" demişler, "odanı hazırlayacağız" demişler. "Peki" demiş adam oturmuş oraya. Tabii o akşam Ramazan, yevm-i şekkmiş, Ramazan. Yani yevm-i şekk ki Ramazan'dan bir gün evvel. Ramazan mı değil mi halk arasında ilânına kadar olan gün. Hocaefendi Hazretleri orada kalmış. O akşam Akşam namazı kılmışlar. Önüne biraz zeytin ekmek getirmişler hocanın. Yemiş, etmiş, "Herhâlde sahura yemek çıkaracaklar" demiş hocaefendi. Fakat sahurda gene bir parça zeytin ekmek, kuru ekmek filan, hocanın önüne. "Acâib" demiş, "herhâlde yemek pişmedi yoksa beni unutdular mı burada" filan demiş adamcağız kendi kendine. Ertesi gün mukâbeleyi okumuş, vaaz etmiş, nasîhat etmiş filan orada bulunan halka. Bir odayı tahsîs etmişler ibâdet etmek için. Ki bazı konaklarda konağın ehâlisi yâhud hanımı, beyi ibâdet etsin diye bir odayı mescid yaparlardı. Âdet böyleydi. Yakın zamana kadar bizim de meselâ mahallede oturanların, bazı zevâtın ibâdet için ayrılmış odaları vardı. Neyse akşam olmuş, iftar olmuş, gene hocanın önüne zeytin getirmişler. Hoca taaccüb etmiş, "Allah Allah" demiş, "bu ne biçim şey, üç akşamdır zeytin" filan. Çağırmış ağayı. Ağa, "Yemekler bozulmuş" demiş, "ekşimiş, onun için bu akşam bunu yiyin" filan. Velhâsıl, akşam zeytin, sahurda zeytin, akşam zeytin, sahurda zeytin filan. Çıkmış, "Yâhu" demiş, "bu konakda yemek pişmiyor mu?" demiş. Mutfağa inmiş, kuşun sütünden turnanın yoğurduna varasıya kadar her şey yapılıyor. "Aşçıbaşı" demiş, "ben buranın imamıyım, biliyorsun beni, bana biraz yemek niye göndermiyorsunuz?" demiş. "Efendim" demiş, "biz beyefendinin emri olmayınca, yemek veremeyiz. Sizin hakkınızda emir versin, hepsini verelim". "Artanı ne yapıyorsunuz?". "Artanı döküyoruz".  "Aman bana verin, ben yiyim" demiş, "Olmaz" demiş, "veremeyiz, artanı da veremeyiz. Çünkü hep emirle iş görülür burada" demiş. Velhâsıl hocaya bu şekilde bayramı yapdırmış Veli Efendi. 

Bayram günü, halk içeri giriyorlar, beyi bayramlıyorlar, bey kimine kürk, kimine şal, kimine bir torba altun yani para veriyor. Ağalar, seyisler, şunlar, bunlar filan hep sırayla. 

Hocaefendiyle de şöyle görüşmüşler, "Ne istersin?" demiş, "bir ay namaz kıldıracaksın bana" demiş vaktiyle, bidâyetinde. "Efendim, mürüvvete endâze olmaz, ne verirseniz eyvallah" demiş. "Bak benim gönlüm isterse, yüz altun veririm, gönlüm istemezse on para vermem" demiş. "Dîn parayla olmaz" demiş. "E peki" demiş. 

Hoca girmiş huzûra, "Bayramınız mübârek olsun Efendi Hazretleri. Allah mübârek etsin, ıydiniz saîd olsun, Allah uzun ömürler versin" filan. "Güle güle hocaefendi, memnûn oldum sizden, seneye konağın kapısı gene açık" demiş. Hoca dışarı çıkmış, hocaya yok bir avâid. Bütün Ramazan da zeytin tânesiyle kuru ekmek yemiş fukarâ.  "Acaba unutdu mu beni, tanımıyor mu?" demiş, tekrar içeri girmiş. "Efendim bayramınız mübârek olsun, bendeniz imamım, siz getirdiniz eni buraya" filan, "Evet tanıdım seni" demiş, "senden çok memnûn oldum. Allah seni vâr etsin. Konağın kapısı seneye gene açık inşâllah buyurursunuz" filan. "Yoook!" demiş, "Biz vaktiyle konuşduk seninle" demiş, "dilersem para vereceğim, dilemezsem vermeyeceğim dedim. Benim gönlüm istemiyor, vermeyeceğim" demiş. Hocaefendi ağzını açmış, yummuş gözünü, ağzına geleni beye söylemiş. Ve çıkmış gelmiş evine. Gelmiş ki hocanın evi yok, yerinde yeller esiyor. "Ayol işte burası Hasan Efendi'nin evi, burası da Halil Ağa'nın konağı filan, Hoca Niyâzi Efendi'nin evi yok, nerede bu?" filan. Pencereyi vurmuşlar, "Hocaefendi gelsene, içeri girsene". Bakmış âilesi, sırtında ipekli kumaşlardan elbise, evin içerisinde halılar filan. "Hanım" demiş, "ben bir ay buraya gelmedim, sen başka kocaya mı vardın?"."Yok" demiş, "ne münâsbet" demiş, "Sen bir beyefendinin yanında imamlık yapmışsın, o beyefendi senden çok memnûn olmuş, geldi evi yapdırdı, sana beş yüz altun para bırakdı, dört tâne kürk, şallar, elbiseler, kumaşlar, şunlar bunlar filan". Eyvah! Hoca yapdığına nâdim olmuş. Ağzına geleni söylemiş. 

Sonra tekrar gitmiş, özür dilemeğe. Bey kendisine yüz ermezmiş sözde. Başını çevirip sokağa bakarmış. Hocaefendi demiş ki, "Beyefendi" demiş, "Sana ben ne kadar kötü söyledimse hepsini üzerime alıyorum, beni affet, kusura bakma" demiş. Sonra demiş ki, "Ben senin bugününü arıyordum" demiş Veli Efendi "Senin böyle bir zamanını arıyordum, bu zamanında sana yardım etmek istiyordum, bu şekilde yapdım. Hem seni riyâzata alıştırdım, Ramazan münâsebetiyle hem riyâzata girdin, hem hakîkaten Ramazan'ı tuttun" demiş. Çünkü Ramazan demek eyyâm-ı sâireden fazla yemek manâsına değil. Eyyâm-ı sâirede yediğimiz ne ise, aynını yemekle mükellefiz ve az yememiz lâzım ki Ramazan'ın zevkine erişelim. Hocaya bunu tattırmış yani manevî mürşid olmuş. 

Ramazan'a mahsûs olmak üzere, alaturka mûsıkî, klasik mûsıkî, Türk mûsıkîsini icrâ etmek üzere gazinolar yapılırdı, Ramazan'a mahsûs olmak üzere. 

* Semâi kahvehâneleri.

Evet, ama bunlar menkûl yani Ramazan'dan sonra yıkılır. Panayır gibi yani. Meselâ Saraçhânebaşı'ndan alırız Şehzâdebaşı'na varıncaya dek bazık kapalı kahvelerde veyâhud da Ramazan'a mahsûs yapılan gazinolarda halk Terâvih'den sonra mûsıkî dinlemeye gider, gelir oturur, çay, kahve içer ve bütün hânendeler, sâzendeler alaturka müzik yaparlardı. 

Sonra pehlivanlar güreşirdi. Bütün pehlivanlar gelir, Ramazan'a mahsûs olmak üzere güreşirlerdi. 

Aynı zamanda bir çok aşçılar, bunlar usta aşçılar, Ramazan'da ibâdullaha hizmet etsin diye Ramazanlık seyyar lokanta açarlardı. Ağız tadıyla yemek yedirsinler diye, para kazanmak için değil. Ramazan şerefine yapılırdı bu iş. Meselâ bir konakda bir aşçı çalışmış elli sene, tekâüd olmuş bu adam, bırakmışlar, rahat. Bu adam Ramazan'da tutar otuz gün lokanta açar, seyyar lokanta. Ama böyle mülevves, pis değil, zamanımızdaki gibi. En nâdide şeyler. Meselâ şerîatda bir adam elini kovaya soksa, parmağını, abdest alınabilir, eli temizse eğer. Eski devirde elini kovaya soksan, mikrop olur diye, aldırmazlardı yani. Şerîatdan da sıkı. Halk o kadar temiz, o kadar temizdiler yani. Meselâ bir adam cünübken su ısındı mı ısınmadı mı diye, eli temiz oldukdan sonra, suya sokup bakabilir yani şerîata, fıkıh kâidesine göre. O devirde abdestli de olsan soksan o sudan içirmezler, abdest de aldırmazlardı, mekruh oldu diye. O kadar, öyle titiz aşçılar yani. Ve ağız tadıyla yemek yaparlardı. Bunlar sırf Ramazan'da ibâdullah hizmet olsun diye. On beşinden sonra adam çevirirler, fî sebîlillah, oturtur yemek yedirir. İftarda. "Erenler nereye gidiyorsun gel otur yemek ye" filan. Yâhud herhangi bir hayır sâhibi adam. Çıkmış evi yokdur o adamcağızın, bu adam bir fukarâyı çevirir oturtur yemek yedirir ona, beraberce ikisi iftar ederler. Böyleydi. 

Hele mahalle teşkilatlarında, çok acâib yani mahalle teşkilâtları. Câmiden çıkarlar, Ramazan'ın ilk akşamında, konuşulur evvelâ orada, "Yâhu mahallede yetişen yetim kız var, şunu evlendireceğiz. İşte Ramazan geldi, zekâtınızı hesaplayın arkadaş, birâder". Evdeki geçimsizlikleri de bunlar hallederler, mahkemeye işi aksettirmezler, kadıya. Kavga çıkmış, iki komşu birbiriyle çekişmiş, ihtiyar heyeti bunları çağırır, bunları barıştırır. Karakola yâhud karakoldan sonra mahkemeye filan böyle bir şey olmazdı. Mahkemeler boşdu yani. Pek enderdi mahkemeye giden, evvelâ mahalle tutardı işi. Mahallede bulunan fukarâ tesbit edilir, bunlara Ramazan erzâkı verilirdi. Ve aynı zamanda imâretler vardı, bu imâretlerhayır yerleri, evkafa bağlı.

* İstanbul'da nerelerde vardı hocam bunlar?

Efendim, her tarafda, birader hangisini sayalım. Birkaçını sayalım. Eyüp Sultan, Sultan Selim, Fâtih, Şehzâdebaşı, Lâleli Câmisi, Bayezid İmâreti, şimdi bugün kütüphâne olmuşdur orası, orada bir de Dârü'l-Gurebâ var idi. Binâsına biz yetişdik. Bu da garîb olan kimse, ister müslim ister gayr-ı müslim, orada üç gün kalıyor, üç gün sonra üç günlük erzâkını veriyorlar, torbasına koyuyorlar, yoluna gitsin diye. Ecnebî olsun, gayr-ı müslim olsun. Dârül'-Gurebâ böyleydi. 

Sonra toplanılır meselâ, işte, "Filancanın kızı, yetîmi var filan, yâhu Ramazan mübârek geldi, hayır hasenâtın ecir ve sevâbını Allah kat kat verir, karyolasını sen al, sen yatağını al, sen tenceresini tabağını al, efendim bu şekilde o fukarâyı başgöz ederlerdi yani bayram ertesi. Bu şekilde.

Koca Râgıb Paşa geliyormuş, bakmış ufak bir çocuk ağlıyor ve yerlere bakınıyor böyle. Demiş, "Evlâdım, sen niye ağlıyorsun yavrum" demiş, başını okşamış çocuğun. Demiş, "Annem bir metelik verdi, beni bakkala gönderdi, tuz alayım diye, ben meteliği kaybetdim, onu arıyorum yerde" demiş. "Bulamazsam meteliği annem beni paylayacak, dövecek" filan. Demiş, "Evlâdım onun için ağlama, bak ben sana beş kuruş vereyim" demiş, sen git tuzu al, üstü de senin olsun" filan. Demiş, "Amca ben bu parayı alamam" demiş. "Neden?" "Annem sorar" demiş "sen bu parayı nereden buldun diye". Demiş ki, "Evlâdım, annen sorarsa de ki, Sadrazam Râgıb Paşa'yı gördüm, meteliği kaybetmişdim, ağlıyordum, Paşa bana bu beş kuruşu verdi dersin" demiş. "Annem ona hiç inanmaz" demiş. "Neden?". "Koskoca Devlet-i Aliyye-i Osmâniyyenin sadrazamı adama beş kuruş mu verir der daha çok döver" demiş. Deyince Paşa durmuş, kolundan tuttuğu gibi eve gitmiş, kapıyı çalmış, kadın çıkmış, demiş ki, "Hanım, bu çocuğu bana vereceksin, ben bunu okutacağım" demiş, "ben Râgıb Paşa'yım, sadrazamım" demiş. Kadın vermiş, okutmuş. Ve işte Şâir Haşmet böyle yetişmiş. 

www.muzafferozak.com