Hayâl, Keşif ve Vahiy

Büyük mürşidlerimizden İsmâil Hakkı Bursevî Hazretleri buyuruyorlar ki :

Ümmehâtü'l-kuvâ sekizdir. Sem' ve basar ve şemm ve zevk ve lems ve kuvvet-i âkile ve kuvvet-i müfekkire ve kuvvet-i hayâliyyedir. Ve hayâlden evsa' nesne yokdur. Hattâ Hakk Teâlâ'yı ve âlemi ve hattâ 'ademi bile tasavvur eder. Maahâzâ 'adem, lâ şeyden ibâretdir. Zîrâ vücûd-i muhakkak mukâbelesinde olmakla izâfet cihetinden libâs-ı ta'ayyün telebbüs eder. Ve hayâlin evsa'iyyeti bu mertebede iken yine mevâddan mücerred olan ma'ânîyi kabûlden 'âcizdir. Onun için 'ilmi, sûret-i lebende veyâ 'aselde veyâ hamrda veyâ lü'lü'de görür. Ve İslâm'ı, sûret-i kubbede ve Kur`ân'ı sûret-i semende ve 'aselde ve dînde, ve Hakk Teâlâ'yı, sûret-i insânda ve suverde seyreder. 

Ve insanda fikr-i tabii, hayâle musâhibdir ki hayâl dahi hiss ve mahsûsdan ahz eder. Pes, melekde fikr olmaz. Zîrâ fikr, tab'-ı 'unsurînin hükmüdür. İnsân ise tabîat-i 'unsuriyye ile 'akıldan mürekkebdir. Çünki akl nûr-ı tecellî ile münevver ola, fikrden halâs olur. Onun için ekâmil-i nâs fikr etmezler. Zîrâ melek gibi 'akl-ı mücerred olmuşlardır. Belki keşf ile ve dâiye-i kalb ile 'amel ederler. Ve şuarânın şiiri tefekkür ve hayâl mertebesindedir. Onun için şiir dediler ki şuur ise verâ-i perdeden idrâkdir. Ehl-i mükâşefenin dahi keşfi, eğer hayâl mertebesinden ise hazer gerekdir. Vâkıa muhâlif-i mevâddı çokdur. Ve eğer kalb mertebesinden ise keşf-i 'ayândır, ma'mûlun-bihdir. Meselâ bir sâlik, cemî' eşyâyı kendi tesbîhi gibi tesbîh eder görse, işte ona keşf-i hayâlî derler ki sahîh değildir. Zîrâ her nesnenin ta'ayyününe göre tesbîh-i müstakilli vardır. 

Ve keşfin a'yeni, mertebe-i vahydir. "نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْاَم۪ينُۙ عَلٰى قَلْبِكَ" Yani Kur`ân mertebe-i hayâle nüzûl etmedi, tâ ki şiirden fark ola. Belki mertebe-i kalbe nâzil oldu. Onun için Kur`ân'da gelir : "وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ". Pes, şiirde tekellüf ve teammül olur, vahy ve ilhâmda olmaz. Eğerçi hayâl dahi makâmına göre hakdır. Zîrâ sûret-i zıllıyyesi vardır.