Hazret-i Üveys el-Karanî ve Üveysîlik

• Üveys'in erişdiği mertebe, anaya itâatın Allah katındaki değerini göstermekdedir ki bunu zâten daha önce uzun uzadıya anlatdığımız için burada tekrâra lüzûm görmüyoruz.

• Üveys, ümmî olduğu halde ve ashâbdan da olmadığı hâlde, Resûl-i Ekrem Efendimizin büyük iltifâtına mazhar olmuşdur. Bunun sebebi, ondaki aşk ve teslîmiyyetdir. Kim ki Allah'ı ve Peygamber'i her şeyinden ziyâde sever, onun îmânı kemâle erer ve Resûlullah'ın muhabbetine lâyık olur.

• Aşk, lafla olmaz, delîl ister. Aşkın delîli, âşıkın gözünün maşukundan başka bir şey görmemesidir. Üveys'in zâhidâne hayâtı, bir lokma bir hırka ile yetinmesi, dâimâ gözü yaşlı, ciğeri yaralı olarak tenhâlarda dolaşması, insanlardan âdetâ kaçması, halveti tercîh etmesi hep bu sebebledir.

• Aşk, irâdî değildir. Yani insan isteyerek âşık olamaz. Allah, aşkı dilediği kuluna  verir ki buna sôfiyye lisânında "Cezbe-i Rahmânî" derler. Üveys, öyle bir cezbeye tutulmuşdur ki, gözü hiç bir şey görmez olmuş, dünyâdan da ukbâdan da geçmişdir. 

• Üveys, Resûl-i Ekrem Efendimizi dünyâ gözüyle görmediği için ashâbdan sayılmamışdır ama ashâb-ı kirâmdan bir çoğu onun mazhar olduğu iltifât-ı peygamberîye nâil olamamışdır. Bu da bize göstermekdedir ki, Resûlullah'a yetişememek, onu görememek, bambaşka bir yerde ve zamanda yaşamış olmak, O'nun rızâsını almaya ve iltifâtına nâil olmaya engel değildir. Her nerede olursak olalım, hangi asırda yaşarsak yaşayalım, Resûlullah'a manen yakın olabiliriz. "Yemen'deki yanımda, yanımdaki Yemen'de" sözü bunu ifâde etmekdedir.

• Resûl-i Ekrem Efendimizin "Üveys ümmetime duâ etsin" buyurmasının hikmeti ise, velâyetdeki nâz makâmına işâretdir. Bazı velîler vardır ki, nâz ehlidirler, Allah onların duâlarını katiyyen reddetmez. Üveys, işte bu velîlerdendir. Bu velîlerin bir alâmeti de halkdan gizlenmeleri ve melâmet ehli olmalarıdır yani halk nazarında hakîr görünmeleridir. Bunlar halka menfûr olup, Hakk'a makbûl olmuşlardır. O yüzden bunları pek kimse tanıyamaz, ekseriyâ deli zannederler.

• Üveys'in bir mürşidi yokdur. Cenâb-ı Hakk murâd ederse, insanı mürşidsiz de yetiştirebilir, kemâle getirebilir. Nitekim her asırda Üveys gibi nice ümmî velîler zuhûr etmişdir. Üveysîliğin hakîkati de budur. Günümüzde üveysîlik adı altında aslı astarı olmayan bir takım şeyler yazılıp çizilmekde, bir takım zikirler tavsiye edilmekdedir ki bunların Üveysîlikle hiç bir alâkası yokdur. Üveysîlik bir tarîkat filan da değildir, bir hâldir. Üstelik bu hâl çalışmakla, istemekle elde edilmez, mevhibe-i ilâhîdir yani Allah'ın dilediği kuluna bahş ettiği bir ihsândır.

Üveysî odur ki, "Küçükken yetîm idim, büyüyünce garîb oldum" işâreti üzerine, hiçbir kimsenin sohbet-i cismâniyye ve rûhâniyyesine dâhil olmayıp, belki Resûlullah gibi ümmî ve muallimi bizzât Allahu Teâlâ ola. Eğerçi nâdir vâki olur. Zîrâ ziyâde isti'dâda ve zâtî-meşreb olmağa mevkûfdur. Ve bir sâlikin ki fethi mürşid elinden olmaya, ona üveysî derler. Gerekse bazı şüyûha hizmet etsin. Ve bu ümmet içinde Üveys ve üveysiyân olduğu gibi, zamân-ı Mûsâ'da dahi, burh-i esved derler bir şeyhe çerde bende var idi ki, onun meşrebi üzerine gelenlere burhiyân derler. Ve bunların makâmları makâm-ı mahbûbiyyetdir. Onun için Hakk Teâlâ'ya nâz u niyâzları geçer. Ve sâirlerden kabûle karîn olmayan muamelât, onlardan makbûldür. Hadîsde, "i'melû mâ şi'tüm fekad gufiret leküm" ol mertebeye remzdir. Ve bu tâifeye üveysî derler. Ammâ bu yolda yalnız baş kurtarıp, selâmetlik ile menâzil kat edüp maksûd ve ma'şûk-i hakîkîyi ele getirmek binde bir kişinin işi değildir ve ekall-i kalîldir. Nâdir olan şey de, yok gibidir.