Îmânın Kemâli Ahlâkın Kemâliyledir

Büyük mürşidimiz Abdurrahmân Sâmî Saruhânî Hazretleri Hediyyetü'l-Âşıkîn nâmındaki eserinde buyuruyorlar ki :

Azîzim, ma'lûm ola ki insan iki şeyden mürekkebdir. Biri ulvî olan rûh, diğeri süflî olan nefsdir. İnsanın ahlâkı da ikidir. Rûhun ahlâkı dâimâ aslı gibi kudsî ve nûrânî, nefsin ahlâkı ise süflî ve zulmânîdir. Rûhâniyyet tarafı ağır basanlarda güzel ahlâk, nefsâniyyet tarafı ağır basanlarda kötü ahlâk gâlibdir. Ahlâk ağaçlarının mâhiyeti, insandan ortaya çıkan amel meyvelerine göre anlaşılır.

Ahlâkın iki ayrı menşei olduğundan, ikisine farklı muamele etmek lâzımdır. Rûha recâ ile, nefse havf ile ilaç vermek gerekir. Nefse havf ilacıyla muamele edilirse ve nefs Allah'ın yasaklarından, ısyândan, günahdan muhâfaza edilirse, kötü ahlâkından arındırılabilirse, cehenneme müstehak olmakdan kurtulur. Rûha da recâ iksîri ile muamele edilirse, ibâdet ve tâatda da ihtimam gösterilirse, aslı nûrdan yaratılmış olan rûh, yine nûrlar âlemine döner ve cennât-ı âliyâtda nimete vâsıl olur. 

Allahu Azîmüşşân Hazretleri her neyi yasakladıysa, hepsi de nefse gıdâ ve rûha perde olan zararlı şeylerdir, her neyi emir buyurduys, hepsi de rûhâ gıdâ ve perdeleri kaldırmaya yarayan faydalı şeylerdir. İbâdetler, güzel ahlâkı çoğaltır, kötü ahlâkı azaltır. Kabahatler, kötü ahlâkı çoğaltır, güzel ahlâkı azaltır.

Îmânın kemâli, ahlâkının kemâliyledir. Zîrâ îmân nûru yaratıldığı vakit güzel ahlâkın nûru ile kuvvet bulmuş, kötü ahlâkın zulmetiyle zayıflamışdır. Allahu Azîmüşşân'ın ahlâkıyla ahlâklanan kimse, Hakk'a yakın olur ve îmânsız göçmekden emîn olur.

Âdem aleyhisselâmda tezellül gâlib idi. İdrîs aleyhisselâmda tesbîh, Nûh aleyhisselâmda tahammül, İbrâhim aleyhisselâmda sehâvet, İsmâil aleyhisselâmda teslîmiyyet, Yakûb aleyhisselâmda ağlama, Eyyûb aleyhisselâmda sabır, Mûsâ aleyhisselâmda şecâat, Hârûn aleyhisselâmda hilm, Dâvûd aleyhisselâmda şükür, Îsâ aleyhisselâmda kanâat gâlib idi. Fahr-i Kâinât aleyhi efdalü't-tahiyyât Efendimiz Hazretlerinde ise güzel ahlâkın tamâmı kemâl dereceleriyle toplanmışdır. 

Güzel ahlâkın menşei ikidir. Biri hilm, biri de tevâzudur. Bu ikisi tıpkı ana ve baba gibi diğer bütün güzel huyların meydana gelmesine sebebdir. Yani bu iki güzel huya sâhib olan, diğer güzel huylara da nâil olur.

Cenâb-ı Hakk küfür zulmetini halk etdiği vakit, kötü huyları küfre kuvvet olarak halk eyledi. Kötü huyların kökü nefsdir. Hırs, şehvet, gadab, kibir, hased, mekr, hîle, emel, meyl, buhl gibi kötü sıfatların menşei iki kötü sıfatdır ki biri dünyâ sevgisi diğeri şehvetdir. Diğer bütün kötü huylar bu iki kötü ahlâkdan meydana gelir. Bu ikisinden selâmet bulan diğer bütün kötü huylardan da selâmet bulmuş olur. Rûh madenini nefs toprağından kurtaran kıymetdâr olur.

İnsan, dört kısımdır : İnsân-ı hayvânî, insân-ı şeytânî, insân-ı rûhâni, insân-ı rahmânî. İnsân-ı hayvâni, sûreti insân ahlâkı hayvan ahlâkı olandır. Bunlarda şehvet, hırs, tamah gibi kötü huylar görülür. İnsân-ı şeytânî, sûreti insân olup ahlâkı şeytân ahlâkı olandır. Bunlarda hîle, hased, insanları yoldan çıkarma, masiyete teşvîk etme gibi kötü huylar vardır. İnsân-ı rûhânî, hem sûreti hem sîreti insân olup, ahlâkı Âdem'in ahlâkı gibi, cömertlik, tevâzu, ihsân ve yardım üzeredir. İnsân-ı rahmâni, sûreti insân, ahlâkı ahlâk-ı Rahmân olandır. Bunlar "tehallakû bi ahlâkillah" yani "Allahu Azîmüşânın ahlâkıyla ahlâklanınız" hadîs-i şerîfinin sırrına mazhar olmuşlardır. Bunların sıfatları merhamet, kusurları örtmek, mahlukata iyi muamele etmek gibi ilâhî sıfatlardır.