İnsân Sûretindeki Hayvânlar

Çoğu insan ahlâk bakımından yırtıcı hayvanlar gibidir. Mesela kimi arslan gibi saldırgan, kimi kurd gibi acımasız, kim ayı gibi hırslı, kimi köpek gibi kavgacı, kimi deve gibi kindardır, kimi yılan gibi ısırır, kimi akrep gibi sokar. Kimi insanlarda da diğer hayvanlardaki sıfatları görürüz. Meselâ kimisi tilki gibi kurnaz, kimisi maymun gibi mukallid, kimisi karınca gibi tamahkâr, kimisi eşek gibi şehvetine düşkündür. İnsan, bu hayvânî sıfatlardan kurtulmadıkça, insâniyyet mertebesine yükselemez, hayvâniyyet mertebesinde kalır. İnsâniyyet mertebesine yükselmeyen kişi de Hakk'a urûc edemez. Hayvâniyyet mertebesinde kalan kimse, Hakk'ın hitâbını duyamaz ki O'nun davetine koşsun. Cenâb-ı Hakk mahlûkâtı içinde yalnız insanı muhâtab alır, bir tek insana hitâb eder. Öyleyse Hakk'a tâlib olan kişi, ne yapıp edip bu kötü huylardan kurtulmalıdır. 

Bedeni alâkadar eden her hastalığın bir devâsı olduğu gibi, her bir kötü huydan kurtulmanın da bir çâresi vardır. Meselâ şehvetin ilacı, riyâzetdir. Riyâzet, yemeyi-içmeyi ve uykuyu azaltarak nefsi gemlemekdir. Oruç bunu temin eder. Kibir hastalığı tevâzu ile tedâvî edilir. İnsan bir katre su parçasından yaradıldığını ve ölüp toprak olacağını düşünürse kibirden kurtulur, toprak gibi tevâzû ve mahviyyet sâhibi olur. Gadab illetinin çâresi sabır ve hilmiyyetdir. Her fiili Hakk'dan bilirsek, her hoşumuza gitmeyen şeye sinirlenmeyiz, gadab illetinden kurtuluruz. Cimriliğin devâsı cömertlikdir. Malın-mülkün kendisine âid olmadığını, Allah'ın bunları insana emâneten verdiğini bilen kişi cimrilik yapmaz, cömert olur. Hırsın başı tevekkülle ezilir. Nefs-i emmâre insana hep bir fakîrlik endîşesi verir, insanı devamlı mal toplamaya sevkeder. İnsan Allah'a güvenir, O'na tevekkül ederse, rızık endîşesi ortadan kalkar, böylece hırsdan da kurtulur. Diğer kötü huylar da bunlara kıyâs edilebilir.