İnsanın Mertebeleri

Büyük mürşidlerimizden Azîz Mahmûd Hüdâyî Hazretleri pâdişahlardan birine gönderdiği bir mektûbunda "Kâinâtda ne varsa ya vehm ya hayâldir yâhud aynalardaki akis yâhud zılâldir" meâlindeki "Küllü mâ fi'l-kevni vehmün ev hayâl ev 'ukûsün fi'l-merâyâ ev zılâl" beyitini îzâh sadedinde buyuruyorlar ki :

İnsanın vücûdunda merâtib altıdır. Evvelki bedeni ve nefs-i emmâresi ve kuvâ-i hissiyyesidir. Zılâl ona işâretdir. Yani kevâkib ve ebdân ve eşbâhdır. Mukâbelesinde âfâkda âlem-i şehâdet ve efrâd-ı insâniyye ve kesret-i hâriciyyedir. Ve ikinci mertebe kuvâ-i hayâliyyesidir. Nefs-i levvâmesi mukâbelesinde âfâkda âlem-i misâl ve cünûddur. Ve üçüncü mertebe, kuvâ-i vehmiyyesidir. Ve nefs-i mülhimesi mukâbelinde hâricde âlem-i zulmet ve cünûd-i şeytânîdir. Ve dördüncü nefs-i mutmainne âlemidir. Hakîkat-i insâniyye menzilidir. Cemâl-i Hazret'in mir`ât-ı nefsde in'ikâsıdır. Beşinci kuvve-i rûhâniyyedir, o da mir`ât-ı in'ikâsdır. Ve altıncı makâm-ı sırrdır, şems-i zât tecellîsi mahallidir. Ayndır, in'ikâs değildir. Bunda olanlar ayn-ı zât müşâhedesindendir. Şuhûd-i Hakk'dır, telbîs-i İblîs yokdur. Ve ammâ şuhûd-i in'ikâs telbîsden hâlî olmaz.