İrâde ve Mesûliyyet

Ehl-i sünnet akâidine göre, Allah, yalnız bedenlerin ve rûhların değil fiillerin de hâlıkıdır. Yani ister hayır ister şer, insanların her türlü efâl ve harekâtı Allah'ın kaderi, kazâsı, meşiyyeti ve irâdesi iledir. Eğer böyle olmasaydı, insanlar da hâlık olmuş olurlardı. Halbuki yegâne hâlık Allah'dır. Nitekim Hakk Teâlâ Kur`ân'da, "قُلِ اللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ" yani, "Her şeyi yaradan Allah'dır" buyurmuşdur. "Her şey" deyince, onun içine insanlardan zâhir olan her türlü söz, fiil, hareket ne varsa hepsi girer. Çünkü fiil de bir şeydir. Eğer fiilleri Allah yaratmamış olsaydı, her şeyin hâlıkı Allah olmuş olmazdı. Hakk Teâlâ ve Tekaddes Hazretleri bu âyetle kendisinden başka hâlık olmadığını, olamayacağını ilân etmiş, bu gibi iddiâlarda bulunanları susturmuşdur. Yine bir âyet-i celîlde, "وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ" buyurmuşdur yani "Muhakkak ki sizi de amellerinizi de Allah yaratmışdır" diyor Cenâb-ı Hakk.

Burada en çok kafa karıştıran husûs, insanlardan zâhir olan fiillerin arasında Hakk'ın rızâsına uygun olmayan, O'nun sevmediği bir takım fiillerin de bulunmasıdır. Meselâ insan içki içer, halbuki Allah içkiyi men etmişdir. İnsan yalan söyler, halbuki Allah yalanı yasaklamışdır. Bazıları burada takılıyor ve Allah şerri yaratmaz zannediyor, Allah'a bu yakışmaz diye düşünüyor. Bilmiyor ki, fiili halk etmek başka, fiili işlemek başkadır. Kul niyet eder, kisb eder, Allah halk eder. Halk eden Allah, işleyen kul. Eğer bunu iyi anlarsak, mesele kalmaz. Eğer şerri Allah yaratmasaydı, "قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِۙ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَۙ kul eûzü bir rabbi'l-felak, min şerri mâ halak" âyetlerinin ne mânası olurdu? Yine istiâzenin yani Şeytan'dan Allah'a sığınmanın ne lüzûmu kalırdı? Demek ki şerri de Şeytan'ı da halk eden Allah'dır. Ve onlardan kendisine sığınılmasını emreden de O'dur. İşte burada irâde ve mesûliyyet meselesi ortaya çıkıyor.

Allah insana akıl ve irâde vermişdir. Akıl, hayrı şerri ayırabilmek için, irâde ise, şerden kaçmak, hayra koşmak için lâzımdır. Bir insan aklı ve irâdesi olduğu hâlde, kötülük yaparsa azâba müstehak olur. Evet, o fiili halk eden de Allah'dır, doğru, ama irâde eden, kisb eden kuldur. Cezâ ve azâb kisb ve irâdeye göre tahakkuk eder.