Keşf-i Mücerred Keşf-i Muhayyel

Ahmed Avni Konuk Fusûs Şerhinde Kelime-i İshâkiyye faslının başında  diyor ki :

Ma’lûm olsun ki, ma’nâ-yı ilmî-i küllî "ümmü’l-kitâbdan, âlemin kalbi mesâbesinde olan levh-i mahfûz âlemine nâzil olur ve ondan "âlem-i misâle gelir. Ba’dehû âlem-i hisde mütecessid olup çeşm-i hissî ile görülür. Âlem-i misâl, âlem-i ulvîden âlem-i süflîye ve bâtından zâhire ve ilimden kevne nâzil olan vücûdun dördüncü mertebesidir. Buna âlem-i hayâl-i mutlak ve insanın vücûdunda olan hayâle de âlem-i hayâl-i mukayyed derler. Ve hayâl-i insânînin bir tarafı âlem-i misâle, bir tarafı da kendi nefsine ve cesedine muttasıldır. İster mizâc bozukluğu ve ister uyku sebebiyle olsun, eğer insanın hayâline cihet-i süflîden, ya’ni bu içinde bulunduğumuz âlem-i kevnden, bir sûret müntakış olursa, hakîkati yokdur, adgâs u ahlâmdır. Çünkü o kimsenin nukûş-i kevniyyeye olan alâkası sebebiyle, hayâlinde peydâ olan bir nevi' mel’abedir. Fakat insanın mir’ât-ı hayâlinde musavver olan sûretler cihet-i ulvîden, ya’ni âlem-i misâlden, nüzûl etmiş ise, gerek yakazada ve gerek uykuda olsun hak ve sâbitdir. Çünkü âlem-i misâl ilm-i Hakk’ın hizânesidir, onda hatâ mümkin değildir. Ve âlem-i misâlden nâzil olan suver, eğer ta’bîre muhtâc olmayıp âlem-i hisde aynıyla zuhûr ederse buna keşf-i mücerred derler. Ve eğer görülen suver-i hayâliyye, kendisine münâsebeti olan suver-i hissiyye ile ta’bîre muhtaç olursa, buna da keşf-i muhayyel derler. Ve hayâl-i insânîye cihet-i süflîden mün’akis olan sûretlere de hayâl-i mücerred denir. Şu hâlde keşf-i mücerred ile keşf-i muhayyel hak ve sâbitdir. İbrâhîm oğlu İshâk'ı rü’yâsında zebhetdi ve onu keşf-i mücerred nev’inden addedip âlem-i hisde dahi, aynıyla Cenâb-ı İshâk’ı zebha teşebbüs buyurdu. Fakat Hak Teâlâ hazretleri onun rü’yâsını, âlem-i misâlde gördüğü gulâm-ı halîmi olan Hazret-i İshâk’ın sûretini, ona münâsebeti bulunan koç sûretiyle bi’t-te’vîl hak kıldı. Pederinin rü’yâsı İshâk hakkında bu sûretle tahakkuk etdiği için Kelime-i İshâkıyye hikmet-i hakkıyyeye tahsîs olundu.