Koca Mustafa Paşa Câmi-i Şerîfi ve Külliyesi

Yahyâ Kemâl'in "Koca Mustâpaşa" şiirinde pek güzel tasvîr edilmiş olan İstanbul'un bu kadîm semti, ismini Koca Mustafa Paşa Cami-i Şerîfi ve Külliyesinden almışdır. Şehrin merkezinden oldukça uzak olan bu semt, Bizans döneminde oldukça tenhâ, bağlık bostanlık bir yer imiş. Osmanlı döneminde semtin gelişmesi ve buradaki nüfûsun artması da bu külliye sâyesinde olmuşdur. Bizans döneminde kilise ve manastır olarak kullanılan yapıların üzerinde kurulmuş olan bu külliye, Osmanlıların metrûk kilise ve manastırları câmiye çevirme politikası gereğince Sadrazam Koca Mustafa Paşa tarafından yaptırılmışdır. İlk inşâsında câmi, medrese, hamam, imâret ve dergâhdan müteşekkil olan bu külliyeye, sonradan bir takım ilâveler de yapılmışdır. Veliyyüddin Efendi'nin yaptırdığı  muvakkithâne, Dârüssaâde Ağası Beşir Ağa'nın yaptırdığı çeşme, Rıfat Paşa ve Hacı Emine Hanım tarafından yaptırılan sebiller külliyeye sonradan ilâve edilen yapılardır. İnşaatı 1486 senesinde tamamlanan külliyenin masrafları için gerek İstanbul'dan gerek İstanbul hâricinde çok sayıda arazî ve dükkân vakfedilmişdir.

Külliyenin çok rağbet görmesinin diğer sebebi de, halk arasında "Çifte Sultânlar" diye anılan ve Peygamberimizin torunu Şehîd-i Kerbelâ Hazret-i Hüseyin Efendimizin kızları ya da torunları olduğu rivâyet edilen iki hanımın kabirlerinin burada olduğuna inanılmasıdır. İşte bu yüzden burası İstanbul'daki müslüman ahâlînin ve bilhassa Ehl-i Beyt sevdâlılarının dâimî ziyâretgâhı olmuş, bâhusûs Muharrem aylarında ve aşr-ı muharremde bütün turuk-i aliyye mensûblarının toplanarak, hatimler, mevlidler ve mersiyeler okuduğu, zikirler yapdığı, Şühedâ-yı Kerbelâ'nın ervâh-ı tayyibeleri için halka su ve aşûre dağıtılan bir merkez hâline gelmişdir. 

Evliyâ Çelebi, meşhûr Seyahatnâmesinde buradan bahsederken "duâların kabûl olduğu bir yerdir" der ve sebebini de şöyle îzâh eder :

Cânib-i erba'asında Mesleme ve Ebâ Eyyûb ve Hârûnu'r-Reşîd asrında Alina nâm kıral-ı la'înin elinden nice bin sahâbe-i kirâm ve sahâbîzâdeler şehîd oldukda bu câmi'in haremi etrâfında medfûnlardır kim bu câmi'de olan rûhâniyyet (başka) bir câmi'de yokdur.

Burası, ehlullahın İstanbul'da makâm ittihâz ettiği üç mühim yerden biridir. Bu üç yerden biri Mekke-i Mükerreme'ye ve Ka`betullah'a remz olan Fâtih Câmi-i Şerîfi, diğeri Medîne-i Münevvere'ye ve Mescid-i Nebî'ye remz olan Eyüp Sultan, üçüncüsü de Kerbelâ'ya muâdil tutulan Koca Mustafa Paşa Câmi-i Şerîfidir. İstanbul'da duâların kabûl olduğu yerlerin başında da bu üç makâm gelir. 

Yukarıdaki fotoğrafın sol tarafında görülen Çifte Sultanların türbesi açıkdır, dikdörtgen şeklindedir, kâgir bir kâide üzerine oturtulmuş madeni şebekeler ve soğan kubbe biçiminde bir kafesden meydana gelmişdir. Tepe noktasında "Maşaallah" ibâresi bulunan madeni bir alem vardır. Şebekenin etrafında kuşak şeklinde yerleştirilen sekiz levhada Vakanüvis Mehmed Esad Efendi tarafından inşâd edilen sekiz beyitlik bir manzûme vardır. Meşhûr talik üstâdı hattat Yesârîzade tarafından yazılan bu manzûme şöyledir :
Koca Mustafa Paşa Külliyesi'nin hazîresi, hem içinde medfûn olan meşhûr zevât hem de mezar taşlarının sanat değeri bakımından İstanbul'daki hazireler içinde ayrı bir yere sâhibdir. Meselâ meşhûr hattâtımız Hâfız Osman Efendi bu hazîrede medfûndur.

Külliyedeki en dikkat çekici eserlerden biri de kuşların insanlar tarafından rahatsız edilmeden rahatça su içebilmeleri için tasarlanmış olan Kuş Çeşmesi'dir. Bütünüyle beyaz mermerden mamul olan bu çeşmenin üst hizasında bir bilezikle son bulan silindir gövdenin üstüne, insanların erişemeyeceği bir yüksekliğe yuvarlak yalak yerleştirilmiş, bunun ortasına da çeşitli musluklarla donatılmış olan, yarım daire bir tepelikle son bulan, silindir gövdeli çeşme oturtulmuştur. Kitabesi bulunmayan bu çeşmenin hangi tarihte kimin tarafından vakfedilmiş olduğu tespit edilememişdir.