Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı - İsmâil Hakkı Uzunçarşılı

Malum ya Osmanlı Devletini ayakda tutan üç büyük zümre vardır. Biri seyfiyye tabir edilen askerî sınıf, diğeri kalemiyye denilen memurlar, devlet görevlileri, üçüncüsü ise ilmiyye sınıfı denilen âlimlerdir. İşe bu eser, Osmanlı Devletinin asırlarca ayakda durmasında büyük bir payı olan ilmiye sınıfı hakkındadır. İlmiyye teşkîlâtının iyi işlediği devirlerde devlet ilerlemiş, güçlenmiş, ilmiyye teşkîlâtı bozulmaya başladığı zaman, devlet tökezlemeye ve gerilemeye başlamışdır. Bu eser bu teşkîlâtın işleyişini incelemekdedir. Üstelik müellif bu işi, arşiv kaynaklarına inerek yapmışdır ki kitabın kıymetini artıran da budur. 

İlk bölüm, medrese teşkîlâtına ayrılmış ve ilk Osmanlı medreseleri ele alınmışdır. İkinci bölümde, İstanbul'un fethinden sonra kurulan Sahn-ı Seman Medreseleri ele alınmış ve medrese teşkîlâtı üzerinde yapılan değişikliklere yer verilmişdir. Üçüncü bölüm medreselerin dereceleri ve tahsil müddetleri hakkındadır. Dördüncü bölüm medreselerde okutulan dersler hakkındadır. Müellif, ehemmiyyetine binâen Süleymâniye Medreselerine müstakil bir bölüm tahsîs etmişdir. 

Eserde müderrislik ve kadılık hakkında geniş açıklamalar vardır. Bilindiği üzere bu ikisi, ilmiye teşkîlâtının en önemli unsurlarıdır. Eserde pâdişah hocaları ve kazaskerler hakkında da bilgi verilmiş, müftîlik, şeyhülislamlık ve nakîbüleşraflık hakkında da geniş îzâhât yapılmışdır. Meşhûr ilim adamlarından, pâdişahların huzûrunda yapılan derslerden de bahsedilen eserde, ilmiyye teşkîlâtının bozulmaya yüz tutması ve ıslahat için yapılan çalışmalardan da bahsedilmişdir. 

Gerek kaynakları gerek metodu itibarıyla oldukça sağlam olan bu eser yaklaşık üç yüz sayfada okuyucuya Osmanlı Devletinin ilmiyye teşkîlâtı hakkında oldukça doyurucu bilgi vermekde ve meraklılar için yeni ufuklar açmakdadır. Osmanlı Târihi hakkında çok kıymetli çalışmalar yapan İsmâil Hakkı Uzunçarşılı, bu eseriyle de büyük bir boşluğu doldurmuşdur.