Peygamberimizin Konuşması, Fesâhati ve Belâgati
7 Aralık 2022 tarihinde yayınlanmıştır.
Peygamberimiz aleyhisselâm, insanların en fasîhi ve en belîği idi yani en düzgün, en güzel, en tesirli konuşanıydı. O'nun konuşması son derece berrak, anlaşılır ve düzgündü. Nitekim O, "Ben Arabın en fasîh konuşanıyım" buyurmuşdur. Efendimizin konuşması, hem lafzen güzel hem de manâ bakımından çok zengindi. Az sözle çok şey ifâde ederdi Peygamberimiz. Nitekim, "Bana cevâmiu'l-kelîm verildi" buyurmuşdur. "Cevâmiu'l-kelîm", az sözle çok şey ifâde edebilmek demekdir. Efendimizin öyle sözleri vardır ki, iki yâhud üç kelimeden ibâret olmasına rağmen çok geniş manâlar ifâde eder, şerh edilse uzun bir makâle olur hattâ kitâb olur. Aşağıda Efendimizin fesâhati ve belâgati hakkında daha geniş bilgi vereceğim, O'nun veciz sözlerinden misâller getireceğim. Şimdi O'nun konuşması üzerinde duralım biraz.
- Peygamberimiz, konuşurken uzun cümleler kurmazdı, fasılasız konuşmazdı, kısa cümlelerle ve aralıklı konuşurdu. Kelimeleri âdetâ inci tânelerini ipe dizer gibi tâne tâne söylerdi. Bazen de söylediğini üç defa tekrâr ederdi. Bu yüzden O'nun sözlerini herkes kolaylıkla anlayabilir hattâ ezberleyebilirdi. Nitekim ashâb-ı kirâm pek çok hadîs-i şerîfi yalnız işitme yoluyla ezberlemişlerdi, yazmaya bile gerek duymamışlardı.
- Efendimizin sesi gürdü, vurguları kuvvetliydi, sadâsı da çok güzeldi Peygamberimizin.
- Efendimiz bütün söylediklerini hep duyarak, samîmî ve ciddî bir tavırla söylerdi, sözleri muhâtabının kalbine tesir eder, rûhuna işlerdi.
- Efendimiz her zaman konuşmazdı, çokça sükût ederdi, ihtiyâca göre konuşurdu. Konuşunca da katiyyen çirkin bir söz söylemezdi.
- Peygamberimiz, sevdikleri için de sevmedikleri için de mübalağalı ifâdeler kullanmazdı, dâimâ hak ve hakîkati beyân ederdi. Ne kimseyi fazlaca över, ne de yererdi.
- Efendimiz eğer bir tenkidde bulunacaksa bunu şahıslara yöneltmez, isim zikretmez, umûmî olarak söylerdi.
- Efendimiz herkesi dinler, herkese kulak verir fakat yalan ve gıybet konuşanlardan hemen yüzünü çevirirdi Peygamberimiz.
- Efendimiz herkese seviyesine göre hitâb eder, herkesin aklının alabileceği şekilde konuşurdu.
- Efendimiz bazen şaka yapar, yerine göre kinâyeli, nükteli, teşbîhli bir uslûbla konuşurdu.
- Efendimiz konuşurken bazen elini elinin üstüne vururdu. Muhâtabın dikkatini çekmeğe ve sözün tesirini artırmaya yarayan bir hareketdir bu.
Peygamberimiz indî konuşmazdı, O'nun bütün sözleri vahy-i Hakk'dır. Nitekim Cenâb-ı Hakk Kur`ân-ı Kerîminde, "وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوٰىۜ * اِنْ هُوَ اِلَّا وَحْيٌ يُوحٰىۙ vemâ yentıku ani'l-hevâ in hüve vahyün illâ yûhâ" buyurmuşdur. Bu yüzden Efendimizin sözleri için "vahy-i gayr-ı metluv" tabiri kullanılmışdır. Yani tilâvet olunmayan vahy denilmişdir. Vahy-i metluv, Kur`ân'dır. Hâl ve keyfiyyet böyle olduğu için, fesâhat ve belâgatde emsâli ve nazîri yokdu Peygamberimizin. Üstelik O'nun kavmi fesâhatde, belâgatde ve hitâbetde çok ileri gitmişdi, bu husûslarda çok iddiâlıydılar. Vezinli kâfiyeli şiirler, mevzûn ve müseccâ hitâbeler onlar için çocuk oyuncağı gibi idi, saatlerce bu şekilde konuşabilen hatîbler, şâirler vardı aralarında. Bütün bu kendini beğenmiş şâirler ve iddiâlı hatîbler, Kur`ân ve Hadîs karşısında boyunlarını bükmüşlerdi, mahcûb olmuşlardı hep.
Şimdi burada biraz durup fesâhat ile belâgatin ne olduğunu da kısaca îzâh edelim. Fesâhat, sözün lafız bakımından güzelliğidir, düzgünlüğüdür, âhenkli oluşudur. Telaffuzun doğruluğu, harflerin, kelimelerin hakkını vererek konuşmak, konuşurken duraklamamak, vurguları doğru yerlerde yapmak, lisâna hâkimiyyet, tasannuya kaçmamak, tabii ve akıcı olarak konuşmak, âhenk, bunlar hep fesâhatla alâkalıdır. Belâgat ise, sözün manâ bakımından güzel olması, vecîz olması, muhâtabın kolayca anlayacağı gibi olmasıdır. Bu ikisi bir araya gelirse konuşma hem çok güzel olur, hem çok tesirli olur, hem de hatırda kalıcı olur.
Efendimizin konuşması gerek fesâhat bakımından gerek belâgat bakımından mükemmeldir. Önce fesâhat tarafına bakalım.
Efendimiz, "Ben Arabın en fasîh konuşanıyım" buyurmuşdur demişdik hatırlarsanız. Peygamberimiz, Arabistan'ın merkezi olan Mekke'de, Kureyş kabîlesinden zuhûr etmiş olmasına rağmen Arapçanın bütün lehçelerini mükemmelen bilirdi. Her kabîlenin kendine has lehçesiyle konuşur, bu yüzden herkesle kolayca anlaşırdı Efendimiz. Cümleleri çok düzgün kurardı Peygamberimiz, kelimeleri tâne tâne telaffuz ederdi. Herkes onun konuşmasını rahatça takîb edebilir, konuşduklarını kolayca anlar, hattâ ezberleyebilirdi. Konuşmasında en ufak bir zorlanma, tekleme, hatâ yokdu Peygamberimizin. Son derece tabîi, tekellüfsüz ve samîmî bir uslûb ile konuşurdu Efendimiz. Peygamberimiz dâimâ irticâlen konuşur yani önceden bir hazırlık yapmaz ve maksadını rahatça anlatırdı.
Belâgat tarafına gelince. Efendimiz, "Bana cevâmi'ul-kelîm verildi" buyurmuşlardır. "Cevâmiu'l kelîm", vecîz konuşmak, az sözle çok manâ ifade edebilmek demekdir. Efendimizin sözlerinde fazlalık, lüzumsuz tekrarlar, kafa karıştıran, manâyı bulanıklaşdıran şeyler yokdur. Her sözü açık, her ifâdesi berrakdır. Gereksiz ve abartılı ifâdeler de yokdur O'nun sözlerinde. Efendimiz, yapmacık konuşmaları sevmez, kendisi de seci yapmak için uğraşmazdı. Efendimiz konuşurken pek güzel teşbîhler ve istiâreler yapar, gerekdiğinde kinâyeli konuşur, bazen latîfe yapar, nükte yapar ve maksadını muhâtabına mükemmelen anlatırdı. Az konuşur, öz konuşur, muhâtabını tefekküre sevk edecek şekilde konuşurdu Peygamberimiz.
Efendimizin sözleri, vahy-i ilâhî olduğu için, tıpkı Kur`ân âyetlerinde olduğu gibi pek çok manâlar çıkarmak mümkündür O'nun sözlerinden. Herkes kendi mertebesine göre bir manâ çıkarır O'nun sözlerinden. Hadîs-i şerîflerin pek çoğunda şöyle bir husûsiyyet vardır ki, avâma hitâb eden manâsı ayrıdır, havâssa hitâb eden manâsı ayrıdır, hâssü'l-havâssa hitâb eden manâsı apayrıdır aynı hadîsin.
Efendimizin bazı sözleri elfaz bakımından çok kısa olmasına rağmen, manâ bakımından çok zengindir, çok derindir. Bu yüzden bunların çoğu, müslümanlar arasında darb-ı mesel hâline gelmişdir. Herkesin ezberleyip aklında tutabileceği, ömrü boyunca istifâde edebileceği, düstûr edineceği sözlerdir bunlar. Bu sözlerdeki fesâhat ve belâgati Arapçaya âşinâ olmayanlar da farkedecekdir. Arapçaya âşinâ olanlar ise, bunların hher birinin sehl-i mümteni kabîlinden sözler olduğunu hemen anlar. Bu tarz hadîs-i şerîfleri bir araya getiren âlimler olduğu gibi, bunları uzun uzun şerh ve îzâh eden âlimler ve ârifler de vardır. Şimdi bu özlü sözlere bir kaç misâl verelim :
- Ed-dînü nasîhatün : Dîn, samîmiyetdir.
- İnneme'l-a'mâlü bi'n-niyyât : Ameller ancak niyetlere göredir.
- El-mer'ü me'a men ehabbe : Kişi sevdiği ile beraberdir.
- El-hâyau mine'l-îmân : Hayâ îmândandır
- En-nedemü tevbetün : Pişmanlık tövbedir.
- Yedullahi me'a'l-cemâ'a : Allah'ın eli cemâat iledir.
- El-yedu'l-'ulyâ hayrun min yedi's-süflâ : Veren el alan elden hayırlıdır.
- Mâ 'âle meni'ktesad : İktisad eden fakir düşmez.
- Ed-dâllü 'ale'l-hayri ke fâ'ilihî : Hayra vesîle olan onu yapan gibidir.
- Accilû bi's-salâti kable'l-fevt Accilû bi't-tevbeti kable'l-mevt : Vakti geçmeden namazı kılmakda, ölüm gelmeden tövbeyi yapmakda acele ediniz.
- Men gaşşe leyse minnâ : Aldatan bizden değildir.
- Ed-dünyâ mezrû'atü'l-âhire : Dünyâ âhiretin tarlasıdır.
- Hayru'n-nâs men yenfa'u'n-nâs : İnsanların en hayırlısı insanlara faydalı olandır.
- Seyyidü'l-kavmi hâdimühüm : Bir topluluğun efendisi ona hizmet edendir.
- Utlubu'l-'ilme mine'l-mehdi ile'l-lahdi : İlmi beşikden mezara kadar tahsîl ediniz.
- İrhemû men fi'l-ard yerhamuküm men fi's-semâ : Yerdekilere merhamet ediniz ki gökdekiler de size merhamet etsin.
- Es-salâtü 'imâdü'd-dîn : Namaz dînin direğidir.
- En-nezâfetü mine'l-îmân : Temizlik îmândandır.
- El-islâm husni'l-ahlâk : İslâm güzel ahlâkdır.
Allahümme salli 'alâ seyyidinâ Muhammedin-in-nebiyyi'l-melîh sâhibü'l-makâmü'l-a'lâ ve'l-lisâni'l-fasîh.