Bu hadîs-i şerîfi, "Temizlik arttıkça rızk artar" başlıklı yazımızda iki ayrı cihetden tahlîl etmişdik. O yazıyı uzatmamak için temas etmediğimiz başka bir vechesini de şimdi yazalım. Önce hadîs-i şerîfin elfâzına bakalım ki ma'nâya âit sırlar bu lafızların altında gizlidir.
Düm : "Dâim ol" demekdir. Dâim olmak demek bir işde devamlı ve kararlı olmak yani sebât etmek demekdir. Hadîs-i şerîfin ma'nâsını anlamak içni en çok dikkat edilmesi gerek kelime budur.
Tahâret : "Temizlik" demekdir. Tahâretin maddî olanı da vardır ma'nevî olanı da. Temizlik bedenî de olur, kavlî de olur, fiillî de olur
Rızk : Rızkın da hem maddî olanı hem de manevî olanı vardır. Maddî kısmı, yemek, içmek ve bunları tedârik edebilmek için gerekli olan paradır. Ma'nevî kısmı ise, bereket, feyz, ilhâm-ı ilâhî, muhabbetullah, zikrullah, mükâşefe gibi şeylerdir.
Vüs'at : "Genişlik" demekdir. Bu da iki türlüdür. Maddî olan vüs'at, çokluğu ifâde eder, ma'nevî olan vüs'at bereketi ifâde eder.
İlk yazıda işâret ettiğimiz gibi, bu hadîs-i şerif, bir yönüyle ma'nevî rızkların genişlemesine işâret ederken diğer yönüyle de maddî rızkların genişlemesine işâret eder. Maddî rızkın genişlemesi ise iki türlü olur. Biri kemmiyyet yönüyledir, diğeri keyfiyyet yönüyledir. Eğer tahâret yani temizlik dar ma'nâda değil de en geniş ma'nâda alınırsa, rızkın nasıl genişlediği de daha iyi anlaşılır. Meselâ insan dilini yalandan temizlerse yani hep doğru söyler, sözünde durur, vadettiğini vaktinde yaparsa dilini ma'nen temizlemiş olur ve ne işle uğraşıyor olursa olsun, mutlakâ kazancı artar. Meselâ, insan elini temizlerse, yani tartıda ölçüde dürüst olur, kimseye haksızlık yapmazsa, herkesin itimadını kazanır ve bu da yine kazancın artmasına sebeb olur. Esnaf da olsa, tüccar da olsa, sanatkâr da olsa, sanayici de olsa netîce aynıdır. Türkçemizde "İşini temiz yapmak" diye bir tabir vardır. Bununla işini iyi yapanlar kasdedilir. Ahlâkı temiz olan, dürüst olan kişi, işini temiz yapar. Bu temizliğin karşılığını da, kazancında hem maddî hem de ma'nevî genişleme olarak görür. Etrâfınıza bir bakın. Fakîr'in tarif ettiği gibi ma'nevî temizliğe devâm edenlerin rızklarının devamlı genişlediğini, ma'nevî temizliğe riâyet etmeyenlerin ise rızklarının daraldığını, binbir sıkıntı ve meşakkat içinde kıvrandıklarını göreceksiniz.