Tayy-i Mekân ve Tayy-i Zamân

Mi'râc'ın sırlarından biri de tayy-i mekân ve tayy-i zamândır. Tayy-i mekân, mekânın dürülmesi yani mesâfelerin kısalması tayy-i zamân ise zamânın genişlemesidir. Tayy-i mekân, Cenâb-ı Hakk'ı el-Kâbız esmâsının bir tecellîsi, tayy-i zamân ise, Cenâb-ı Hakk'ın el-Bâsıt esmâsının bir tecellîsidir. Malûm ya Cenâb-ı Hakk zamandan ve mekândan münezzehdir. Allahu Sübhânehû ve Teâlâ Hazretleri nasıl ki sevdiği kullarını bütün esmâ ve sıfatından hissedâr ediyorsa, bu sıfatından da dilediği kadar hissedâr eder. Meselâ öyle olur ki Allah'ın velîlerinden bir velî, birkaç adımda Kabe'ye varır, birkaç adımda vatanına döner. Yâhud çok uzun zaman îcâb etdiren işleri pek kısa bir zamanda ikmâl eder. Cildlerle kitâbı birkaç günde yazmak gibi, Kur`ân'ı bir ânda hatmetmek gibi. Ki evliyâullah menâkıbında misâlleri pek çokdur. 

İsmâil Hakkı Bursevî Hazretleri, mekânı ve zamânı tayyetmenin esrârını şöyle beyân buyuruyorlar:

Her nesne vakt-i merhûnunda zuhûra gelir. Onun için dehr ve dîhâr ve dîhûr denildi ve esmâ-i ilâhiyyeden kılındı. Zîrâ ezmine-i muhtelifenin mebdei, esmâ-i mezkûredir ki hakâıkı ân-ı gayr-i münkasimdir. Ve inkısâm devre-i 'arşiyyeden nâşî olup kazâ ve kaderi ta'yîn içindir. Zîrâ her makzî olan nesne vakt-i vâhidde zuhûr etmez. Zîrâ 'âlemin ibtidâdan intihâya dek müddet-i ma'lûmesi vardır ki makdûrât bu müddet-i ma'lûme içinde tedrîc ile zuhûr eder. Eğerçi emr-i ilâhî ânî ve lemhîdir ki kesret-i 'avârız ve ecsâm ve tertîb-i silsile-i kâinât onun emrinin vahdânî olmasına mâni' değildir. Belki bu 'âlem memdûd iken maksûr ve maksûr olduğu hâlde memdûddur. Nitekim bu sırr-ı ilâhî kümmel-i evliyâda vâki' olmuşdur ki Ebû Mûsâ es-Sedrânî, kuddise sırruh, bir gün ve bir gecede yani yirmi dört sâatde, yetmiş bin hatm ederdi ki, ona bast derler, ve beş yüz yıllık yolu bir hatve yani bir adım ederdi ki, ona kabz derler. Ve Leyle-i Mi'râc'da vâki' olan sür'at-i hareket ve tayy-i makâmât ve menâzil dahi bu kabîldendir.